Hướng dẫn sinh viên sáng tác thơ cho trẻ mầm non

TS. Nguyễn Thị Thắng - Khoa Mầm non

1. Đặt vấn đề

Thơ ca là một hình thức nghệ thuật ngôn ngữ giàu hình ảnh và cảm xúc, có vai trò quan trọng trong quá trình phát triển ngôn ngữ, cảm xúc và tư duy cho trẻ mầm non. Trong thực tế giảng dạy và học tập của sinh viên ngành Giáo dục Mầm non, việc sáng tác thơ cho trẻ là một kĩ năng thiết yếu cần được trang bị, rèn luyện và phát triển trước khi trở thành một người giáo viên mầm non. Tuy nhiên, nội dung và phương pháp sáng tác thơ phù hợp với trẻ em lứa tuổi mầm non không phải bất kì sinh viên nào cũng có thể dễ dàng tiếp cận và thực hành thành thạo. Vì vậy, báo cáo này tập trung làm rõ nội dung hướng dẫn sinh viên sáng tác thơ cho trẻ mầm non nhằm rèn luyện và phát triển cho sinh viên kĩ năng sáng tác thơ cho trẻ mầm non một cách đơn giản, hiệu quả, đáp ứng mục tiêu chương trình môn học.

2. Nội dung

2.1. Khái quát về thơ cho trẻ mầm non

Thơ cho trẻ mầm non là thể loại văn học được viết bằng hình thức ngắn gọn, có nhịp điệu, vần điệu rõ ràng, ngôn ngữ giản dị, dễ hiểu, phản ánh thế giới gần gũi xung quanh trẻ, đồng thời mang tính giáo dục và định hướng phát triển nhân cách cho trẻ.

Một số đặc điểm thơ viết cho trẻ em lứa tuổi mầm non:

Ngắn gọn, dễ nhớ: Số lượng dòng thường từ 4–8 dòng. Thể thơ phổ biến là 3 chữ, 4 chữ, 5 chữ, rất gần với đồng dao, giọng điệu vui nhộn, giúp các em vừa đọc vừa chơi, dễ thuộc, dễ nhớ. Từ vựng thường mang nghĩa đen với lối miêu tả cụ thể, dễ hiểu.

Ngôn ngữ giản dị, gần gũi: Ngôn từ được sử dụng thường là những từ ngữ quen thuộc trong đời sống hằng ngày của trẻ, gần gũi với lời ăn tiếng nói của trẻ.

Vần điệu rõ ràng: Vần điệu trong thơ viết cho trẻ em lứa tuổi mầm non được tạo nên từ cách gieo vần đơn giản mà khéo léo, có thể là vần liền, vần cách, có nhịp điệu vui tai. Những lời thơ với vần điệu và nhạc điệu vui tươi làm cho bài thơ thêm sinh động, hấp dẫn, lôi cuốn sự chú ý của các em khi học tập, vui chơi.

Hình ảnh sinh động: Hình ảnh trong thơ văn viết cho trẻ mầm non thường được xây dựng bằng một thứ ngôn ngữ chọn lọc, trong sáng, dễ hiểu với các phương tiện, biện pháp tu từ như nhân hóa, so sánh…; dùng nhiều từ tượng hình, tượng thanh, nhiều động từ, tính từ miêu tả, tính từ chỉ màu sắc... tạo nên sắc thái vui tươi vừa kích thích trí tưởng tượng, sáng tạo của trẻ vừa tác động vào nhận thức, tư tưởng, tình cảm của trẻ. Ngôn ngữ trong sáng, giản dị đi liền với sự hồn nhiên, ngây thơ, phù hợp với bản chất hồn nhiên, trong sáng của tâm hồn trẻ thơ.

Tính giáo dục cao: Các bài thơ viết cho trẻ em thường hướng đến mục tiêu giáo dục trí tuệ, phát triển nhận thức, tư duy cho trẻ, phát triển ngôn ngữ, giáo dục đạo đức, lòng nhân ái, giáo dục và hình thành thị hiếu thẩm mĩ cho trẻ mầm non; mang thông điệp về các giá trị của tình yêu thương, chia sẻ, lễ phép, bảo vệ môi trường,…

Nội dung thơ sáng tác cho trẻ mầm non thường xoay quanh các chủ đề quen thuộc như:

Chủ đề về thế giới xung quanh: Thiên nhiên: cây cối, mây, mưa, trăng sao, bốn mùa…; con vật: mèo, chó, gà, vịt, thỏ, kiến, ong,…; hiện tượng tự nhiên: nắng, mưa, gió, bão, tuyết,…

Chủ đề về gia đình và tình thân: Tình cảm với cha mẹ, ông bà, anh chị; thơ về những hoạt động trong gia đình: ăn cơm, đi chợ, vui chơi,…

Chủ đề về trường lớp và bạn bè: Các hoạt động thường ngày trong lớp học: hát, múa, học chữ, vẽ tranh…; mối quan hệ với cô giáo, bạn bè: yêu thương, giúp đỡ, không tranh giành,…

Chủ đề giáo dục hành vi, thói quen tốt: Giữ gìn vệ sinh cá nhân, không xả rác, biết chào hỏi, biết xin lỗi,…; dạy trẻ tính tự lập: tự mặc áo, xếp đồ chơi, ăn uống đúng giờ,…

Chủ đề cảm xúc, đạo đức và giá trị sống: Niềm vui, sự yêu thương, lòng biết ơn, dũng cảm, kiên trì,…; nhận biết và gọi tên cảm xúc: buồn, vui, tức giận, hạnh phúc,…

Nội dung thơ cho trẻ mầm non rất phong phú, gần gũi và gắn bó mật thiết với cuộc sống của trẻ. Việc hiểu rõ đặc điểm và nội dung thơ giúp người sáng tác, đặc biệt là sinh viên ngành Giáo dục Mầm non định hướng được cách viết thơ phù hợp. Đây là cơ sở để xây dựng kho tàng thơ phong phú, hấp dẫn, hỗ trợ đắc lực cho quá trình chăm sóc, nuôi dưỡng và giáo dục trẻ trong các hoạt động ở trường mầm non.

2.2. Quy trình hướng dẫn sinh viên sáng tác thơ cho trẻ mầm non

Để thực hành sáng tác thơ cho trẻ mầm non, sinh viên thực hiện theo các bước như sau:

Bước 1: Xác định nội dung và mục tiêu giáo dục của bài thơ. Trước khi sáng tác, sinh viên cần xác định được bài thơ mình sáng tác về nội dung (chủ đề) gì, hướng tới mục tiêu giáo dục gì cho trẻ mầm non. Ví dụ: Chủ đề về thế giới thực vật, mục tiêu giáo dục tình yêu thiên nhiên, ý thức bảo vệ môi trường…

Bước 2: Xác định “phom” cấu trúc, hình thức của bài thơ. Đối với thơ sáng tác cho trẻ em lứa tuổi mầm non cần lưu ý về dung lượng bài thơ ngắn gọn (4 câu, 6 câu, 8 câu hay 10 câu…), số tiếng trong mỗi câu cần ngắn gọn (3 chữ, 4 chữ hay 5 chữ…), phù hợp với khả năng nhận thức và tư duy của trẻ. Bên cạnh việc xác định số câu trong bài thơ, số tiếng trong mỗi câu thơ, người sáng tác cần xác định phương thức hiệp vần trong bài thơ: vần liền hay vần cách, vần chân hay vần lưng… Ví dụ: xác định viết bài thơ 4 câu, thể thơ 4 chữ gieo vần liền ở cuối câu thơ (vần chân).

Nếu người viết chưa hình dung rõ “phom” cấu trúc, hình thức bài thơ theo yêu cầu, giảng viên có thể đưa ví dụ minh họa bài thơ quen thuộc với trẻ mầm non được sáng tác theo “phom” yêu cầu trên. Chẳng hạn:

Hoa cà tim tím

Hoa mướp vàng vàng

Hoa lựu chói chang

Đỏ như đốm lửa…

            (Hoa kết trái – Thu Hà)

Hoặc bài thơ về thế giới thực vật, thể thơ 4 chữ, gieo vần cách ở cuối câu thơ:

Cây được sinh ra

Ươm mầm từ hạt

Cây cũng trẻ, già

Cũng vui, cũng hát…

            (Cây xanh – Nguyễn Lãm Thắng)

Giảng viên cũng có thể giới thiệu một số bài thơ lục bát quen thuộc với trẻ lứa tuổi mầm non để sinh viên tiếp cận sáng tác theo thể thơ truyền thống của dân tộc bên cạnh các thể thơ 3 -4 chữ quen thuộc với trẻ mầm non. Ví dụ:

            Cây dừa xanh tỏa nhiều tàu

      Dang tay đón gió, gật đầu gọi trăng

            Thân dừa bạc phếch tháng năm

      Quả dừa - đàn lợn con nằm trên cao

            Đêm hè hoa nở cùng sao

      Tàu dừa – chiếc lược chải vào mây xanh…

                                (Cây dừa – Trần Đăng Khoa)

Bước 3: Sáng tác. Sinh viên thực hành sáng tác theo “phom” đã xác định ở bước 2 và nội dung, mục tiêu giáo dục đã xác định ở bước 1. Giảng viên có thể giới thiệu sáng tác của bản thân để làm mẫu cho sinh viên hình dung, tưởng tượng và tư duy cụ thể hơn. Ví dụ:

Em yêu cây xanh

Chim hót trên cành

Hòa ca tiếng hát

Nắng mai ngọt lành...

Bước 4: Chỉnh sửa hoàn thiện. Sau khi sáng tác, người viết cần đọc thành tiếng để kiểm tra sự trôi chảy và nhịp điệu, vần điệu của bài thơ; kiểm tra nội dung, mục tiêu giáo dục của bài thơ đã phù hợp với yêu cầu hay chưa, đảm bảo nội dung mang tính tích cực, không gây hiểu lầm hoặc phản cảm, có ý nghĩa giáo dục đối với trẻ mầm non.

Để sinh viên dễ dàng chỉnh sửa bài thơ do mình sáng tác, giảng viên có thể đưa ra các tiêu chí đánh giá bài thơ theo đặc trưng chuyên môn, đặc điểm thơ viết cho trẻ em lứa tuổi mầm non để người viết đối chiếu và chỉnh sửa. Bảng tiêu chí đánh giá có thể được đề xuất với những tiêu chí cơ bản như sau:

Giảng viên cần đồng hành cùng sinh viên trong quá trình sử dụng bảng tiêu chí đánh giá để chỉnh sửa các sáng tác của sinh viên. Việc giảng viên cùng sinh viên thực hành chỉnh sửa sáng tác thơ của các em giúp cho người học có cái nhìn toàn diện, thực tiễn sinh động của việc kết hợp lí thuyết với thực hành sáng tác phù hợp, đạt yêu cầu chuyên môn. Đồng thời giúp cho người học được hình thành, rèn luyện năng lực đánh giá sáng tác thơ của bản thân, làm tiền đề cho việc sáng tác độc lập trong quá trình tổ chức các hoạt động cho trẻ làm quen với tác phẩm văn học nói riêng cũng như quá trình tổ chức các hoạt động chăm sóc, giáo dục trẻ ở trường mầm non sau này.

3. Kết luận

Việc sáng tác thơ văn nói chung cũng như sáng tác thơ cho trẻ em lứa tuổi mầm non là một quá trình lao động nghệ thuật cần được phát triển, rèn luyện lâu dài. Để sáng tác được bài thơ hay, phù hợp với trẻ và mang mục tiêu giáo dục tích cực, bên cạnh việc thành thạo kĩ năng sáng tác người học cần có tình yêu với văn chương nghệ thuật và lòng yêu nghề mến trẻ, mong muốn sáng tác được những tác phẩm làm rung động trái tim trẻ thơ, gắn bó với các em trong các hoạt động học tập, vui chơi mỗi ngày. Chỉ có tình yêu với trẻ thơ mới là chất xúc tác mạnh mẽ nhất giúp cho người giáo viên mầm non sáng tác được những vần thơ giàu cảm xúc, chạm đến trái tim hồn nhiên, ngây thơ của các em.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Lã Thị Bắc Lý (2024). Giáo trình Văn học trẻ em. Nhà xuất bản  Đại học Sư phạm.

2. Lã Thị Bắc Lý (2024). Văn học thiếu nhi với giáo dục trẻ em lứa tuổi mầm non. Nhà xuất bản Đại học Sư phạm.

3. Nhiều tác giả (2020 – 2024). Các tập thơ, truyện dùng trong chương trình mầm non (từ 1 đến 6 tuổi). Nhà xuất bản Giáo dục Việt Nam