1. Đặt vấn đề
Văn học viết cho trẻ lứa tuổi mầm non nằm trong nghệ thuật sáng tác ngôn từ nói chung. Vì vậy, bên cạnh những đặc điểm chung của loại hình văn học nghệ thuật, các tác phẩm văn học viết cho trẻ em lứa tuổi mầm non còn mang những đặc trưng tiêu biểu phù hợp với đối tượng phản ánh và tiếp nhận của nó là trẻ em. Trong bài viết, tác giả tập trung phân tích làm nổi bật những đặc điểm cơ bản của thơ, truyện viết cho trẻ lứa tuổi mầm non.
2. Nội dung
2.1. Tác phẩm văn học viết cho trẻ em thường ngắn gọn, rõ ràng
Đây là một đặc trưng tiêu biểu của văn học viết cho thiếu nhi, phù hợp với đặc điểm tiếp nhận của trẻ em lứa tuổi mầm non. Sự ngắn gọn trước hết thể hiện ở dung lượng tác phẩm. Các bài thơ ngắn thường có 4 câu, dài là 4 đến 5 khổ thơ, rất ít các bài thơ viết cho các em dài hơn 20 câu thơ. Truyện viết cho các em thường có độ dài từ vài chục từ đến khoảng dưới 200 từ, ít có truyện dàng cho trẻ mầm non dài cả trang sách hoặc hơn 2-3 trang sách.
Sự ngắn gọn còn thể hiện trong cách sử dụng các câu văn, câu thơ khi viết cho các em. Ở thể loại văn xuôi, nhà văn thường dùng những câu đơn, ngắn, ít khi dùng câu phức. Thơ viết cho các em dạng phổ biến là 3 chữ, 4 chữ, 5 chữ, rất gần với đồng dao, vui nhộn, giúp các em vừa đọc vừa chơi, dễ thuộc, dễ nhớ. Ví dụ:
- Cốc, cốc, cốc!
- Ai gọi đó?
- Tôi là thỏ.
- Nếu là thỏ
Cho xem tai...
(Mời vào, Võ Quảng)
Hay nói ầm ĩ
Là con vịt bầu
Hay hỏi đâu đâu
Là con chó vện
Hay chăng dây điện
Là con nhện con
Ăn no quay tròn
Là cối xay lúa...
(Kể cho bé nghe, Trần Đăng Khoa).
Trong các tác phẩm thơ truyện dành cho trẻ em, sự ngắn gọn thường đi liền với sự rõ ràng. Sự rõ ràng thể hiện trong cách đặt nhan đề tác phẩm thường đơn giản, cụ thể, nêu rõ nội dung câu chuyện, hoặc đúc kết ngay bài học giáo dục, có khi là tên nhân vật chính hoặc mang câu hỏi định hướng nội dung. Chẳng hạn: Bài học tốt, Cáo, Thỏ và Gà trống, Ai đáng khen nhiều hơn? Thỏ con không vâng lời, Gấu con bị sâu răng... Các tác phẩm truyện thường có kết cấu theo lối tương phản, đối lập rất rõ ràng với hai loại nhân vật tốt – xấu, thiện - ác, giúp trẻ dễ nắm được nội dung cốt truyện, ý nghĩa câu chuyện và có thể kể lại một cách dễ dàng. Số lượng nhân vật trong truyện cũng thường rất ít, các sự việc xảy ra với nhân vật đơn giản, gần gũi với các tình huống trong đời sống hàng ngày của các em, phù hợp với nhận thức của trẻ.
Sự rõ ràng trong các tác phẩm văn học viết cho trẻ em còn thể hiện ở ý nghĩa từ vựng được sử dụng trong tác phẩm. Từ vựng thường mang nghĩa đen với lối miêu tả cụ thể, dễ hiểu. Chẳng hạn:
Bắp cải xanh
Xanh mát mắt
Lá cải sắp
Sắp vòng tròn
Búp cải non
Nằm ngủ giữa.
(Bắp cải xanh, Phạm Hổ).
- Có ai đang khóc nhè
Mà soi gương không bố?
- Một đứa khóc đủ rồi
Soi chi thành hai đứa!!!
(Soi gương, Phạm Hổ)
Với lối miêu tả cụ thể, trực tiếp như vậy giúp trẻ dễ dàng hình dung ra và hiểu rõ các sự vật, hiện tượng được thể hiện trong tác phẩm.
2.2. Ngôn ngữ giàu hình ảnh, hồn nhiên, trong sáng
Thơ văn viết cho các em đặc biệt giàu hình ảnh, phù hợp với đặc điểm tâm hồn giàu xúc cảm và trí tưởng tượng bay bổng của trẻ thơ. Những hình ảnh đẹp, rực rỡ cùng với vần điệu và nhạc điệu vui tươi làm cho tác phẩm thêm sinh động, hấp dẫn, lôi cuốn sự chú ý của các em. Những hình ảnh đó thường gần gũi với các em, khơi gợi trí tưởng tượng phong phú của các em về một thế giới diệu kì, đầy màu sắc:
"Tí Xíu nhập bọn với các bạn. Lúc đầu, chúng bay xuống mặt biển, rồi chúng hợp thành một đám mây mỏng rời mặt biển bay vào đất liền. Gió nhẹ nhàng đưa Tí Xíu lướt qua những dòng sông lấp lánh sáng như bạc. Xế chiều, ông mặt trời tỏa những tia sáng chói chang hơn lúc sáng..."
(trích Giọt nước Tí Xíu, Nguyễn Linh)
“Bí con bừng tỉnh. Nó vươn vai một cái rồi đội đất ngoi lên. Đầu tiên là hai chiếc lá mầm xinh xắn xòe lên khỏi mặt đất. Ôi! Thế giới mới đẹp làm sao! Những bông hoa rực rỡ đu đưa khoe sắc dưới ánh nắng mặt trời, đàn bướm xinh rập rờn bên muôn hoa. Trên cây, đàn chim líu lo ca hát.”
(trích Bí con thoát nạn, Phương Dung)
Hình ảnh trong thơ văn viết cho trẻ mầm non thường được xây dựng bằng một thứ ngôn ngữ chọn lọc, trong sáng, dễ hiểu với các phương tiện, biện pháp tu từ như nhân hóa, so sánh giúp cho thế giới xung quanh trở nên gần gũi với các em hơn.
Quạt nan như lá
Chớp chớp, lay lay
Quạt nan mỏng dính
Ngọn gió rất dày.
Gió từ ngọn cây
Còn có khi nghỉ
Gió từ tay mẹ
Thổi suốt đêm hè...
(Gió từ tay mẹ, Vương Trọng)
Một mùi hương mong mỏng
Thơm đẫm vào ban mai
Gió chạm cánh hoa nhài
Mang hương đi khắp lối.
Buổi sáng ở quê nội
Núi đồi ngủ trong mây
Mặt trời như trái chín
Treo lủng lẳng vòm cây.
(Buổi sáng quê nội, Nguyễn Lãm Thắng)
Các tác phẩm viết cho các em thường dùng nhiều từ tượng hình, tượng thanh, nhiều động từ, tính từ miêu tả, tính từ chỉ màu sắc... tạo nên sắc thái vui tươi vừa kích thích trí tưởng tượng, sáng tạo của trẻ vừa tác động vào nhận thức, tư tưởng, tình cảm của trẻ.
Hoa cà tim tím
Hoa mướp vàng vàng
Hoa lựu chói chang
Đỏ như đốm lửa
Hoa vừng nho nhỏ
Hoa đỗ xinh xinh
Hoa mận trắng tinh
Rung rinh trước gió...
(Hoa kết trái, Thu Hà)
Với bài thơ Hoa kết trái, bằng cách miêu tả cụ thể với nhiều từ láy làm nổi bật hình ảnh những bông hoa rực rỡ sắc màu, Thu Hà đã giúp các em cảm nhận được vẻ đẹp lộng lẫy, tươi tốt của mảnh vườn với rất nhiều các loài hoa đẹp. Thông qua vẻ đẹp của các loài hoa trong khu vườn, không nói bằng lời mà hình ảnh trong bài thơ tự nhiên nhắc nhở các em phải biết trân trọng, giữ gìn, bảo vệ cho mảnh vườn mãi mãi giữ được vẻ đẹp ấy.
Hay những hình ảnh tươi vui, ấm áp được vẽ ra bằng những ngôn từ hết sức trong sáng, giản dị, đời thường trong bài thơ Tết đang vào nhà, tác giả Nguyễn Hồng Kiên đã giúp các em vừa thể hiện được tâm trạng vui vẻ, háo hức của bản thân khi Tết đến xuân về vừa cảm nhận được vẻ đẹp của đất trời, thiên nhiên, cây cỏ và cả lòng người rộn ràng đón Tết sang, đón thêm tuổi mới:
Hoa đào trước ngõ
Cười vui sáng hồng
Hoa mai trong vườn
Rung rinh cánh trắng
Sân nhà đầy nắng
Mẹ phơi áo hoa
Em dán tranh gà
Ông treo câu đối
Tết đang vào nhà
Sắp thêm một tuổi
Đất trời nở hoa.
(Tết đang vào nhà, Nguyễn Hồng Kiên)
Ngôn ngữ trong sáng, giản dị đi liền với sự hồn nhiên, ngây thơ trong các tác phẩm văn học viết cho các em. Điều này hoàn toàn phù hợp với bản chất hồn nhiên, trong sáng của tâm hồn trẻ thơ. Đọc các tác phẩm văn học viết cho trẻ em, người đọc dễ dàng bị cuốn hút bởi tâm hồn trong sáng, ngây thơ của các em phản ánh qua ngôn ngữ, hình ảnh cũng như nội dung tác phẩm:
Cậu mèo đã dậy từ lâu
Cái tay rửa mặt, cái đầu nghiêng nghiêng
Mụ gà cục tác như điên
Làm thằng gà trống huyên thuyên một hồi
Cái na đã tỉnh giấc rồi
Đàn chuối đứng vỗ tay cười vui sao...
(Buổi sáng nhà em, Trần Đăng Khoa)
Hôm nay trời nắng chang chang
Mèo con đi học chẳng mang thứ gì
Chỉ mang một cái bút chì
Và mang một mẩu bánh mì con con.
(Mèo con đi học, Phan Thị Vàng Anh)
Những nhà văn, nhà thơ viết cho thiếu nhi thành công đều là những nhà văn nhà thơ yêu quý trẻ thơ, sống với các em bằng tâm hồn ngây thơ, trong sáng, hồn nhiên qua từng tác phẩm. Có thể thấy rất rõ điều này qua các bài thơ hồn nhiên, đầy tiếng cười con trẻ của nhà thơ Phạm Hổ:
- Có ai đang khóc nhè
Mà soi gương không bố?
- Một đứa khóc đủ rồi
Soi chi thành hai đứa!!!
(Soi gương)
Gà mẹ hỏi gà con:
- Đã ngủ chưa đấy hả?
Cả đàn gà nhao nhao:
- Ngủ cả rồi đấy ạ!
(Ngủ rồi)
2.3. Yếu tố truyện trong thơ và yếu tố thơ trong truyện
Đây là một đặc trưng nổi bật trong sáng tác cho trẻ em lứa tuổi mầm non. Khác với thơ viết cho người lớn thường được thể hiện qua phương thức trữ tình, diễn tả thế giới nội tâm, tâm trạng, cảm xúc, nỗi niềm, tâm tưởng... của nhân vật trứ tình, thơ viết cho các em có thể “kể” lại được, mỗi bài thơ là một câu chuyện nhỏ xinh, giúp các em nhanh chóng nắm bắt nội dung tác phẩm. Điều này người đọc có thể bắt gặp trong hầu khắp các bài thơ viết cho các em: Chú bò tìm bạn, Mèo đi câu cá, Nàng tiên ốc, Hai gấu con qua cầu, Kể cho bé nghe... Hay như trong bài thơ Bó hoa tặng cô, rõ ràng đọc những câu thơ nhưng lại như đang “kể chuyện” nhẹ nhàng, vẽ ra hình ảnh các em nhỏ đi hái những bông hoa đồng nội về tặng cô giáo nhân ngày mùng tám tháng ba:
Ngày mùng tám tháng ba
Chúng em đi hái hoa
Mang về tặng cô giáo.
Bó hoa của em đây
Vàng tươi hoa cúc áo
Hồng hồng hoa cối xay
Đỏ rực nụ dong riềng
Tim tím hoa bìm bìm
Dây tơ hồng em cuốn
Thành một bó vừa xinh.
(Ngô Quân Miện)
Từ đó giúp các em hiểu và trân trọng công ơn thầy cô đã chăm sóc, dạy dỗ mình ngày ngày ở trường ở lớp; dạy cho các em biết nói lời hay, hoặc thể hiện tình cảm của mình với người lớn tuổi, người thân yêu bằng những việc làm nhỏ, giản dị, chân thành.
Nếu yếu tố truyện trong thơ giúp các em có thể nhanh chóng nắm bắt được nội dung tác phẩm, thấy được vẻ đẹp của thiên nhiên, cuộc sống và con người, để từ đó rút ra những bài học bổ ích cho bản thân thì yếu tố thơ trong truyện lại đem đến sức hấp dẫn, lôi cuốn các em vào thế giới nghệ thuật của tác phẩm. Mỗi câu chuyện nhỏ nhắn, xinh xắn đầy chất thơ, là những bài học nhẹ nhàng mà sâu sắc, giúp cho những bài học đến với các em không bị khô khan, cứng nhắc. Những câu chuyện như Giọng hót chim Sơn Ca, Hoa Mào gà, Giọt nước Tí Xíu, Chú Đỗ con, Bồ Nông có hiếu, Cây gạo... giống như những bài thơ bằng văn xuôi, những bài thơ ca ngợi cuộc sống, ca ngợi vẻ đẹp của thiên nhiên và những tình cảm cao đẹp của con người. Chẳng hạn, câu chuyện Hoa Mào gà rất ngắn gọn, kể về hành động Gà Mơ nhường cho cây màu đỏ tía chiếc mào trên đầu của mình. Thông qua hành động của Gà Mơ và những lời động viên an ủi của Gà Mơ đối với cây màu đỏ tía giúp các em có thể nhận thức được đức tính đáng quý của Gà Mơ đó là sự quan tâm, chia sẻ, yêu thương, thậm chí có thể hi sinh thân mình vì bạn của Gà Mơ. Câu chuyện không nêu lên bài học mà bài học tự thấm vào tâm hồn, tình cảm của các em thông qua quá trình các em tiếp xúc với tác phẩm. Chất thơ bay bổng trong mỗi câu chuyện khiến cho ý nghĩa của các câu chuyện ấy có thể sẽ theo các em trong suốt cuộc đời, làm giàu có tâm hồn và tô đẹp đời sống cho các em. Vì vậy, những tác phẩm viết cho các em bao giờ cũng mang chức năng giáo dục một cách hết sức tự nhiên, nhẹ nhàng mà sâu sắc, tác động tới nhận thức và làm đẹp tâm hồn của trẻ thơ.
3. Kết luận
Đối tượng của văn học là toàn bộ thế giới hiện thực bao gồm đời sống tự nhiên, xã hội và con người. Vì vậy, có thể nói văn học nghệ thuật là tài liệu bách khoa đầu tiên đối với trẻ mầm non ngay cả khi các em chưa biết đọc, biết viết. Việc sử dụng chất liệu sáng tác ngôn từ nghệ thuật đã khiến cho tác phẩm văn học trở thành đối tượng dễ dàng để các em tiếp xúc một cách tự nhiên thông qua lời hát ru, kể chuyện, đọc truyện của bà, của mẹ, của thầy cô giáo và người lớn trong quá trình vừa học vừa chơi với trẻ. Với những đặc trưng tiêu biểu, phù hợp với đối tượng là trẻ thơ, văn học viết cho trẻ lứa tuổi mầm non có vai trò to lớn không thể thay thế được trong việc hình thành và phát triển nhân cách toàn diện cho trẻ, mang lại cho trẻ thơ vẻ đẹp, tình yêu với cuộc sống và con người.
Tài liệu tham khảo
1. Lã Thị Bắc Lý (2020). Giáo trình Văn học trẻ em. Nhà xuất bản Đại học Sư phạm, Hà Nội.
2. Lã Thị Bắc Lý (2012). Văn học thiếu nhi với giáo dục trẻ em lứa tuổi mầm non. Nhà xuất bản Đại học Sư phạm.
3. Nhiều tác giả (2010 – 2022). Các tập thơ, truyện dùng trong chương trình mầm non (từ 1 đến 6 tuổi), Nhà xuất bản Giáo dục Việt Nam.